U prošloj kolumni, pisao sam o filmu i hrišćanskom pogledu na ovu, sedmu umetnost. Ono što me takođe privlači, a nastavlja se na prethodnu kolumnu, jeste odnos hrišćanstva i glume, kroz istorijsko-kulturnu prizmu. Naime, od najranijeg hrišćanstva, Crkva je imala negativan pogled na glumu, kao na neko od najsramnijih zanimanja. Tako, npr, u Apostolskim pravilima (napisali ih Sv. Apostoli) stoji da „ne može biti sveštenik onaj koji uzme udovicu, raspuštenicu, kurvu, robinju ili glumicu.“ A tu je i čitav niz ostalih crkvenih kanona koji glumce i glumice stavljaju na stub srama.
Jednostavno, tokom jednog perioda crkvene istorije, bilo je nezamislivo biti pravoverni hrišćanin, a baviti se glumom u pozorištu. Zbog toga bi trpeli stroge sankcije od svoje crkve. Vreme se promenilo, ali je pitanje koliko se ova praksa danas promenila? Prvo, treba razmotriti istorijske prilike koji su doveli do toga da prve crkvene zajednice glumu doživljavaju kao sramotu i nehrišanski način života.
Na samom početku, problem je predstavljao (predstavlja i dalje?) to što glumac pred početak predstave stavlja masku kao deo kostima, i tokom te predstave, on postaje druga ličnost. Uzima drugi identitet koji je stigmatizovan kao lažni. Maska je igrala važnu ulogu u crkvenom odbacivanju glumaca i glume uopšte. Jedna od teorija o upotrebi maske, prema scenaristi i Oskarovcu Ronaldu Harvurdu, kaže da je ona, zapravo, sakrivala jednu malu mesinganu trubu koja je bila ugrađena u otvor za usta kako bi pomogla glumcu da ga čuje veliki broj ljudi.
Sama maska (obrazina, lorfa, lice pod obrazinom) je predstavljala prerušenu ličnost i likovno je definisala karakter lika u predstavi. Naravno, ako bismo se istorijski bavili maskama, videli bismo da su one imale veliku moć. Naime, još u praistoriji, u religijskim ritualima, čovek je koristio masku radi ostvarivanja svojih ciljeva nastojeći da dobije saglasnost sveta koji je van njegove neposredne kontrole. Maskom je sticao sposobnost da pomeri granicu stvarnosti, zaviri u onostrano, uspostavljao komunikaciju sa onostranim. Međutim, nas ovde zanima pozorište i pozorišna upotreba maske, radi glume i uzimanja tuđeg identiteta.
Upravo ovde je zanimljiva situacija jer i samo pozorište svoje korene duguje religijskim elementima. Prema Aristotelu („Poetika“), pozorište se razvilo iz svečanih pesama u čast boga Dionisa i priređivane su „Velike Dionizije“ (grčki bog Dionis, a njegov ekvivalent u rimskoj mitologiji je bog Bahus, odatle i naziv „bahanalije“). I upravo su drevni Grci masku „zaposlili“ u čast kulta. Drevno pozorište je često izobražavalo drevne bogove (grčke, rimske) i ljudi od krvi i mesa, glumci, stavljali su masku i postajali rimski, grčki bogovi na sceni. Tako si i te maske stigmatizovane kao deo paganskog rituala, a odlično znamo kako je hrišćanstvo reagovalo na paganstvo i kako se istorijski ta „borba“ odvijala.
Ono što je još značajno dodati ovom odnosu Crkva – gluma, jeste i karakter tih predstava. One su predstavljale zabavu za ljude, što se poistovećivalo sa dokolicom (da li pravedno?), a to se itekako kosilo sa crkvenim učenjem o molitvi, neprestanoj budnosti i trezvenosti vernika.
Summa summarum, paganski karakter glume antičkog pozorišta, zbog istorijskih prilika, zabavni element (ono što Amerikanci danas zovu „entertainment“), vulgarni rečnik koji se koristio tom prilikom... sve ovo je dovelo do toga da Crkva u prvim vremenima itekako odbaci glumu kao sramno, neduhovno zanimanje.
Srednji vek je doneo jedan zanimljiv obrt u ovoj borbi Crkve i glume. Na Zapadu, u Engleskoj, Španiji, Francuskoj, Italiji, postojala su „religiozna pozorišta“, mirakuli, misterija. To su bile predstave koje su se održavale van Liturgije, ali u okviru Crkve, tj. dvorišta i postavljali su ih sveštenici. Prikazivani su važni događaji iz Sv. Pisma: nastanak sveta, Adam i Eva, Avram, Josif, rođenje Hristovo, Vaskrsenje i dr. Misterije su se uglavnom održavale tokom velikih crkvenih praznika, Božića, Vaskrsa i tada je celokupno stanovništvo učestvovalo. Kasnije se ovde pojavio moralni problem – kako sveštenik da glumi negativne likove kao što je Irod. Ova crkvena upotreba pozorišta se završila neslavno jer su kasnije ove predstave prešle van okrilja crkvenog dvorišta, na ulicu, gde se upotrebljavao vulgarni rečnik, narodna maštovitost, paganski ritual.
Boreći se protiv pozorišta, Crkva se automatski borila i protiv glume. Odbacivala je ovu umetnost kao pagansku, ali i kao sredstvo gde odbacujemo sebe i postajemo nešto što nismo, govoreći da je to sve jedna velika laž i, stoga, nije bogougodno.
Mi ovde nemamo prostora da detaljno razmotrimo sve te teorije o glumi, glumačkom identitetu, o tome da li glumac pravi distancu ili se uživljava u svoj lik. Svoj doprinos tome, svakako, dali su D. Didro, A. Arto, B. Breht, V. Mejerholjd, M. Čehov, J. Grotovski, K. Stanislavski, velikani koji se izučavaju na pozorišnim, glumačkim akademijama. Ovde ću se samo kratko osvrnuti na jednog od najpoznatijih savremenih teologa, J. Ziziulasa, koji u svom delu „Od maske do ličnosti“ govori pomirljivim tonom prema pozorištu i glumi. On dodaje da je pozorište mesto gde se odigravaju sukobi čovekove slobode sa logičkom nužnošću jedinstvenog i harmoničnog sveta kako su ga poimali drevni Jelini. Upravo u pozorištu čovek se bori protiv bogova, tu greši i krši zakone, ali tu i uči; blagodareći toj glumačkoj maski, čovek-glumac, gledalac, zapravo, stiče izvestan ukus slobode.
Danas srećemo sveštenike i vladike u pozorištu, prisustvujemo crkvenim priredbama povodom proslava Sv. Save u školi, Božiću i Vaskrsu u crkvama, tribinama gde vidimo da su poznati glumci propovednici vere. Ali, i dalje stoji ta stigma na glumcu još od drevnih vremena, koja nikako da se skine i koju vekovi nikako da operu.
Aristotel je govorio o mimezisu, podražavanju, tj. umetničkom izražavanju i stvaranju. Podražavanje, kao slobodan odnos umetnika prema stvarnosti (iako se neki filosofi ne bi složili sa ovom konstatacijom) neupitno govori i o preobražaju, promeni, suštini onoga što se govori u Jevanđeljskim propovedima.
Stoga, mi kao Crkva, moramo biti svesni da je „umetnost ona neophodna veza koja ispunjava nastalu prazninu, jednu svakodnevnu potrebu“ - (R. Harvurd).
Novi Pogledi, 22.07.2017
Srodni linkovi:
Mladen AleksićVeroučitelj koji veruje da lepa reč i dalje može da otvori gvozdena vrata