„U nacionalnom sloju našeg predanja, sloju koji se skoro potpuno odvojio od suštinskog predanja Crkve i čak postao dovoljan sam sebi, nalazimo uzrok naše sadašnje crkvene krize.“ - pravoslavni teolog, Aleksandar Šmeman.

 Danas, u 21. veku, svedoci smo jedne opšte crkvene krize, koja svoje korene vuče iz prošlosti i čije rešenje još uvek pokušavamo da pronađemo i primenimo u praksi. Crkva, hrišćanstvo, kako nas uče Sv. Pismo, Sv. Predanje i Sv. Oci, daruje nam Buduće Carstvo, bez obzira na naš pol ili nacionalnu pripadnost. Još u Novom Zavetu je Sv. Ap. Pavle svedočio da „u Hristu nema više ni Judeja ni Grka, već su svi jedno.“ Međutim, današnja crkvena svest je itekako u sukobu sa apostolovim rečima.

 Nacionalizam, prema Vujakliji, jeste društveno, političko i kulturno delovanje sa nacionalnog stanovišta koje se ispoljava u vidu društveno-političkih i kulturnih pokreta građanske klase u cilju buđenja nacionalne svesti, ali i kao ideološki i politički izraz zatvaranja, samodovoljnosti i kulta sopstvene nacije. On je doveo do pojave nacionalnih država u vreme Berlinskog kongresa, definišući granice država jezičkim, kulturnim granicama.

 Nacionalizam, kakav poznajemo danas, jeste modernistiki fenomen, nastao na temeljima Francuske revolucije, sa pojavom romantizma, kao odgovor na renesansu. Industrijskom revolucijom, Napoleonovim ratovima, novom ekonomskom teorijom, Francuskom i Američkom revolucijom, menja se svest, pre svega na Starom kontinentu. Sve to dovodi do novog, modernističkog, shvatanja pojma nacije – zajednice ljudi sa zajedničkim jezikom, istorijom, kulturom, tradicijom, domovinom, religijom. Dok sam termin „nacija“ svoje poreklo ima u dalekoj prošlosti, kada je imao sasvim drugo značenje.

 Kako je došlo do toga da je danas crkvena, pravoslavna svest okrenuta više nacionalnim elementima svoje crkvenosti? Istorijski gledano, u prvo vreme hrišćanstva, prvih 300 godina, Crkva je bila progonjena u okviru Rimskog carstva; bila je odvojena od države. Hrišćani su svoj identitet crpeli iz Liturgije, zajednice okupljene oko Hleba i Vina, oko Hrista. Velika promena se dogodila u 4. veku kada je car Konstantin oslobodio hrišćanstvo a ono ubrzo postala državna religija Carstva. Sama Crkva se i tada našla pred novim iskušenjima. Sada, nije više bio problem opstati u progonstvu, već preuzeti nove obaveze, u saradnji sa državom. Sami hrišćani su vremenom zanemarivali svoj crkveni (liturgijski) identitet i stavljali se u službu zemaljskih vlasti i ideologija. Zanimljivo je da je tada i nastalo monaštvo. Vremenom, u sprezi Crkve i države (ta čuvena „simfonija“), javljao se i nacionalizam u Crkvi.

 Kraj srednjeg veka je doneo nove probleme – odbrana od „nevernika“, odnosno od muslimana. I tada, kao stub odbrane, javlja se Crkva i njeni poglavari. Sami patrijarsi u istočnoevropskim zemljama su postali narodni poglavari. Upravo je najbolji primer Balkan i Srpska Pravoslavna Crkva. Iz istorije znamo koliko je SPC zaslužna za nacionalni identitet u vreme pod Turcima. Veze balkanskih naroda i Crkve su utvrđene i ojačane tokom teške istorije. Tada, u 18. i 19. veku u Zapadnoj Evropi se i javlja modernističko shvatanje nacionalizma, kakav poznajemo danas.

 Pod naletom Francuske revolucije i nemačkog romantizma, pravoslavlje postaje „proizvođač nacija“, jer, sticajem okolnosti, episkopi i crkveni poglavari su bili ti koji su pozivali na borbu za „veru i otadžbinu“, iz čijih ustanaka su i rođene savremene balkanske države pravoslavnih naroda. Ideje modernističkog nacionalizma su uticale i na shvatanje hrišćanskog identiteta. Tako, pod naletom evropskog nacionalizma, Crkva u Srbiji u 20. veku menja svoj naziv: od nekadašnje Žičke Arhiepiskopije i Pećke Patrijaršije, nastaje Srpska Pravoslavna Crkva. Izjednačili su se pravoslavlje i srpstvo (Srbija), odnosno pravoslavlje i jelinizam (Grčka) ili je probuđena priča o Novom Rimu. Granica Crkve se izmešala sa granicom države, ali i nacije. Sam hrišćanski identitet, kakav je postojao u prvo vreme, sada je zamenjen dominantnom ulogom nacionalnog identiteta.

 Imamo danas očigledan primer organizacije i ustrojstva Pravoslavne Crkve u Americi i Zapadnoj Evropi. Npr, u gradovima poput Njujorka, Vašingtona, Čikaga, Brisela, Londona, Pariza, imamo nekoliko episkopa na jednom mestu, što je apsolutno u suprotnosti sa osnovnim hrišćanskim načelima postojanje Crkve, Tela Hristovog. U takvim gradovima, u dijaspori, na jednom mestu, organizovane su pravoslavne crkve Grka, Rumuna, Bugara, Srba i svaki od tih episkopa ima vlast samo nad „svojim“ narodom, pritom, određujući članove Crkve nacionalnim identitetom. Jer, svaki narod u dijaspori želi „svoju“ Crkvu. Dok u drevna vremena, npr. u Antiohiji, svakako da su živeli Sirijski i grkofoni, ali nikada se nije razmišljalo da Crkva na jednom mestu uvede dva episkopa, kao što je danas slučaj u Americi ili Zapadnoj Evropi.

 Ovaj problem, crkveni nacionalizam, zove se etnofiletizam i on jeste zvanično osuđen kao jeres na Saboru u Konstantinopolju 1872. godine. Etnofiletizam je bogoslovski problem, jer pokazuje krizu bogoslovskog primata u crkvenoj svesti. Međutim, iako je od zvanične osude prošlo skoro 150 godina, mi i dalje živimo ovaj problem i suočavamo se sa njim. Tako danas teško i nalazimo način misionarenja među ljudima, jer nam je i sama Pomesna Crkva nacionalno određena.

 Crkva živi u ovom svetu, ali nije od ovog sveta. Istorija je izložena promenama koje Crkva, svakako, ne može (i ne treba) da kontroliše.

 I kad god je Crkva pokušavala da spreči istorijske tokove, bivala je sekularizovana ili marginalizovana.

 Sama nacionalna dimenzija treba da služi Crkvi, a ne da je podredi sebi. U školama ne treba da učimo decu da je Sv. Sava stvorio narodnu crkvu, već je radio na stvaranju crkvenog naroda. Kada je postao srpski arhiepiskop (toliko puta ponavljano), on je od patrijarha Mihaila Haritopula dobio titulu „arhiepiskop svih srpskih ZEMALJA“, a Joanikije (prvi patrijarh) je dobio titulu „patrijarh PEĆKI“. Dakle, akcenat je na geografskom, mesnom odredištu.

 Hristos, koji nije bio nacionalni vođa Jevreja i koji ih nije poveo u nacionalno oslobođenje od Rimljana (zato u Njegovom Liku i nisu prepoznali dugoočekivanog Mesiju), je svojim učenicima rekao da idu da „uče sve narode, krsteći ih u ime Oca i Sina i Sv. Duha.“ Po rečima apostola, „Bog ne gleda ko je ko nego mu je iz svakog naroda mio onaj koji dobro čini“. Jevanđelje, Reč Božija, isključuje svako nacionalno favorizovanje, pozivajući sve narode u svoj „brod“.